A Colexiata de Santa María a Maior e Real de Sar foi construída no século XII á beira do río do mesmo nome e declarada Monumento Nacional en 1895 . É o templo que conserva a maior parte do seu tecido románico en toda a cidade , ademais da propia catedral compostelá.
A igrexa é o exemplo clásico deste estilo arquitectónico . As actuacións para o primeiro mosteiro datan do segundo terzo do século XII e comezan coas capelas da ábsida. De feito, o templo foi consagrado polo arcebispo Diego Xelmírez antes da súa morte, coas obras aínda sen rematar.
No exterior atópanse algúns dos elementos máis rechamantes do edificio : os contrafortes construídos entre os séculos XVII e XVIII para protexer os muros setentrionales e evitar o seu derrubamento.
Un dos grandes problemas do recinto é a súa propia estrutura . Os muros e columnas interiores están visiblemente inclinados, situación que fixo necesario refacer a bóveda de canón no século XVI.
Descoñécese se todo isto se debe á intención dos promotores, aínda que os teóricos apuntan a un erro técnico na construción, a pronunciada elevación das naves laterais ou o desprendemento sobre o que se asenta, moitas veces asolagado polo río. Esta circunstancia proxecta unha sensación de inestabilidade a todos os que o visitan e proporciona un atractivo único dende o punto de vista arquitectónico e turístico.
A través da sancristía pódese acceder ao claustro , único en toda Santiago Compostela, realizado segundo o canon do románico . Só se conserva unha das ás e o resto pertence aos séculos XVII e XVIII.
O interior, de fermosas proporcións, impresiona a todos os que o visitan pola inclinación das columnas cara ás naves laterais. A pía bautismal , á dereita da porta principal, é unha interesante peza arqueolóxica do século XII .
Pola súa banda, a capela maior do templo é poligonal e as laterais circulares, cubertas cunha bóveda de canón reforzada con arcos principais. Todo o conxunto presenta os motivos ornamentais típicos do románico agás a súa fachada principal, da que só se conserva a parte inferior.
O edificio tamén conta co Museo da Colexiata de Sar , onde se pode contemplar unha colección de pezas arqueolóxicas e litúrxicas. A Igrexa mantén un horario de culto normal, mentres que o Museo é accesible para os visitantes de luns a sábado de 10:00 a 14:00 horas.
